کلیسا وانک

توضیحات

ایران همواره به عنوان کشوری با قومیت های گوناگون و دین ها و مذاهب مختلف در جهان شناخته می شود، که تمامی این اقوام و ادیان با صلح و همبستگی در تمامی عرصه ها کنار هم ایستاده اند.
یکی از شهرهای ایران که به عنوان مظهر زندگی وتعامل مردمی با ادیان مختلف کنارهم، شناخته می شود اصفهان است. در این شهر مردم بدون توجه به قوم و نژاد و آیین با هم به تعامل می پردازند و برای ساخت شهر و تمدنی آباد کنار هم در تلاش اند.در اصفهان کلیساها و کنیسه ها و اتشکده ها و مساجد زیادی وجود دارند،که قرار گرفتن همه آن ها در یک شهر نشان از تنوع دینی مردم این شهر است. جالب است بدانید حتی در اصفهان مکانی به نام صفا خانه وجود داشته که در این مکان نمایندگان ادیان مختلف به ویژه مسلمان و مسیحیت به بحث و گفتگو می پرداختند. این مکان یکی از اولین مراکز گفتتگو ادیان و تمدن ها بوده است.
یکی از محله های معروف مسیحیان و ارمنیان اصفهان جلفا است.مردم با ذوق این محله رنگ و بویی متفاوت در این محله ایجاد کرده اند و این محله هم مانند سایر محله های اصفهان ویژگی ها و اماکن دیدنی خاص خود را دارد.یکی از این اماکن کلیسای وانک است.
کلیسای جامع وانک یا آمنا پرکیچ، کلیسایی تاریخی و متعلق به زمان شاه عباس دوم می باشد که به عنوان مهم ترین کلیسای جلفای نو، مرکزی برای تربیت کشیش ها و خلیفه ها بوده و نقش یک حوزه علمیه مسیحی را داشته است.امروزه کلیسای وانک مرکز خلیفه گری و کانون ارتباط ارمنیان اصفهان و جنوب ایران با جهان است و نزد ارمنیان از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد. کتابخانه ی این مجموعه با در اختیار داشتن اسناد و مدارک تاریخی که طی چهارصد سال جمع آوری شده اند، از مهم ترین مراکز ارمنی شناسی در دنیا به شمار می رود. فضای زیبای این کلیسا خانه ی ابدی تعدادی از بزرگان ارمنی را نیز در خود جای داده و این امر بر اهیمت آن می افزاید.

• نگاهی به چگونگی شکل گیری کلیسا وانک

در سال ۹۹۹ قمری، به موجب پیمان منعقده میان نمایندگان شاه عباس صفوی و سلطان مراد سوم خلیفه عثمانی، تبریز، ارمنستان، شکی، شروان، گرجستان و قره‌باغ تحت سیطره دولت عثمانی درآمد.
در سال ۱۰۱۳ قمری با شروع دوبارهٔ جنگ‌های ایران و عثمانی و قرار گرفتن جلفای قدیم (جوغا) در مسیر این لشکرکشی‌ها، شاه عباس تصمیم گرفت به دلیل ناتوانی نظامی در جنگ با عثمانی از سیاست عقب‌نشینی به همراه انتقال جمعیت بومی منطقه به داخل ایران استفاده کند. به این منظور فرمان داد تا اهالی ایالت‌های مختلف ارمنستان از جمله جلفاییان را به ایران منتقل سازند.
داوریژِتسی می‌گوید به اهالی جلفا سه روز مهلت داده شد تا شهر را تخلیه کنند و چنانچه پس از سه روز کسی در شهر باقی می‌ماند به قتل می‌رسید و خانوادهٔ وی اسیر و دارایی اش مصادره می‌شد. پس از اجرای فرمان شاه مبنی بر تخلیهٔ شهر، طهماسب قلی‌بیگ به دستور شاه عباس مأمور آتش زدن تمامی ساختمان‌های جلفا شد. وی فوراً با سپاهیانی به جلفا بازگشت و همه جا را به تلی از خاک مبدل ساخت. کوچ داده شدگان رانده از وطن تحت سرپرستی الیاس سلطان پس از عبور از گذرگاه‌های دشوار کوهستانی، زمستان ۱۶۰۴ میلادی را در شهرهای طارم، خلخال، اهر و مشکین‌شهر به طور موقت اقامت کردند و با فرا رسیدن بهار، ابوتراب بیگ مأمور شد تا آنان را به اصفهان برساند و در آنجا شهرنشینان را در داخل شهر و کشاورزان و روستاییان را در حومهٔ اصفهان اسکان دهد.
طبق فرمان شاه عباس ارمنیان «جلفای قدیم» (نخجوان کنونی) به اصفهان کوچانده و ابتدا در شمس‌آباد اصفهان سکنی گزیدند و به مرور زمان نو جلفا (جلفای اصفهان) را بنا نهادند.ارمنیان از بدو ورود شروع به ساختن محل زندگی کردند و در وهلهٔ اول کلیساها را بنا کردند. ارامنه مردمانی بودند که دین برایشان اهمیت بسیاری داشت. پس این باعث می‌شد که محلی برای دعا و راز و نیاز با خدای خود داشته باشند. اولین آنها کلیسای وانک بود و پس از آن کلیساهای بیت لَحِم و کلیسای سِرکیس نیز به آنها افزوده شدند.

• معماری کلیسا وانک

کلیسای وانک بر خلاف کلیساهای کهن ارمنی که بیشتر با سنگ ساخته شده‌اند، با خشت خام بنا گردیده است. دیوار بیرونی کلیسا با آجر و دیوار درونی آن را با اندود گچ که بر روی آن نقاشی و تزیین شده پوشانده‌اند. کلیسا دارای دو گنبد است؛ گنبد کوچک بر روی محل استقرار عامه مردم قرار دارد، و گنبد بزرگ بر روی قسمت مقدم محراب کلیسا ساخته شده است.
گنبد تمامی کلیسا ها به صورت مخروطی شکل ساخته می شود، این وجه مشترک اکثر کلیساهای جهان و یا حتی کلیسا های ایرانی همچون قره کلیسا، هفتوان، زور زور و اسپاتانوس است، اما گنبد کلیسا وانک با سطح مقطع دایره ای و شبیه گنبد مساجد ایرانی ساخته شده است. علت این امر را شاید بتوان در شرایط اجتماعی حاکم بر آن زمان جستجو کرد. شاه عباس اجازه ساخت کلیسا برای ارمنیان را صادر کرد اما باید برای خطر درگیری های مذهبی نیز تدبیری می اندیشید، از این رو ساخت کلیسا را مشروط به ساخت کلیساهایی با ظاهر بیرونی متفاوت از کلیساهای ارمنی کرد، البته نوع مصالح و شرایط آب و هوایی نیز در چنین طراحی بی تاثیر نبوده است.
از این رو معماران ارمنی جلفای اصفهان با تطبیق هنر معماری خود با شرایط موجود دست به خلق شاهکارهایی بی همتا زدند. آنان کلیه کلیساها را از نظر اصول مذهبی و پلان منطبق با کلیساهای ارمنستان و از نظر شکل خارجی و نما کاملاً متفاوت با شیوه معماری ارمنی و مطابق با شیوه معماری ایرانی بنا نهادند و از نتیجه این تلفیق بناهایی منحصر به فرد پدید آوردند که نمونه آنها را در هیچ کجای دنیا نمی توان یافت. نکته ی مهم و جالب توجه در این کلیساها هنر و مهارت معماران است که توانسته اند گنبدهای مربوط به شیوه ی معماری ایرانی را بر روی پلان های سازگار با گنبدهای شیوه ی معماری ارمنی سوار کنند و با گذشت بیش از چهارصد سال، آب از آب تکان نخورد و هیچ آسیبی متوجه ساختمان نشود.

• نقاشی های کلیسا وانک

با ورود به ساختمان اصلی کلیسا نمای مسحور کننده ای از نقاشی های رنگ روغن بسیار زیبا خواهید دید که هر کدام از این نقاشی ها مضامینی از انجیل را روایت می کند.
جالب است که بدانید تا پیش از زمان ساخت این کلیسا، دیوارهای داخلی هیچ یک از کلیساهای ارمنی به این وسعت نقاشی نمی شدند و به طور کلی در سنت کلیساسازی ارمنیان، دیوارهای خارجی با حجاری تزیین می شد و دیوارهای داخلی تا جایی که امکان داشت ساده و بدون تزیین باقی می ماند.
هنرمندان ارمنی اصفهان تحت تاثیر هنر ارمنی و ایرانی و با الهام گیری از سبک های اروپایی و به ویژه ایتالیایی، دیوارهای کلیساهای اصفهان را به نقاشی های بسیار چشم نوازی با موضوعات برگرفته از انجیل مقدس زینت دادند. این کار هنرمندان به حدی زیبا بود که شهرت برخی از آنها در زمان حیاتشان به خارج از مرزهای ایران نیز رسید. به عنوان مثال یکی از این هنرمندان به نام استاد نقاش آسدوازادور در سال ۱۶۶۷ میلادی برای نقاشی دیوارهای کاخ کرملین به مسکو دعوت شد و به مدت سی سال در آنجا مشغول به کار بود.
با ساخت کلیساها در محله جلفا، این شیوه از تزیین دیوارهای داخلی، تاثیری عمیق بر معماری کلیساهای ارمنی پس از قرن هفدهم میلادی گذاشت و چهره ای متفاوت را به آنها بخشید. استفاده از نقاشی بر روی دیوارهای داخلی، نخست به کلیساهای کناره ی رود ارس، به خصوص منطقه ی نخجوان رفت و سپس به دیگر مناطق ارمنستان نظیر ایروان، اجمیادزین و غیره نیز راه یافت که می توان از کلیسای شهر اجمیادزین به عنوان بهترین نمونه ی آن یاد کرد.
امروزه به علت تخریب کلیساهای منطقه ی نخجوان در سال های اخیر هیچ اثری از این کلیساها باقی نمانده و تنها کلیسای بازمانده از این سبک در داخل خاک ایران، کلیسای استپانوس مقدس است که نمونه های اولیه ی این سبک از نقاشی های دیواری در منطقه و تاثیرات سبک کلیساهای اصفهان در آن مشاهده می شود.
اما این تنها نقاشی نیست که جلوه ای متفاوت به دیوارهای داخلی کلیساهای اصفهان داده است. نکته ی دیگر در مورد این کلیساها استفاده از کاشی های لعاب دار با طرح های مختلف در قسمت های تحتانی دیوارهای داخلی است که برای اولین بار در تاریخ معماری کلیساهای ارمنی و با الهام از معماری ایرانی صورت گرفت و به شیوه ی تزیینی منحصر به فرد کلیساهای اصفهان تبدیل گردید.
کلیسای وانک از نظر طلاکاری و تذهیب نمونه ای منحصر به فرد در میان کلیساهای ارمنیان است.
در ادامه به معرفی سایر قسمت های کلیسا می پردازیم.

• چاپخانه:

خاچاطور کساراتسی، در سال ۱۶۲۰ میلادی به سِمَت خلیفه اعظم ارمنیان جلفای اصفهان منصوب شد. او در سال ۱۶۳۰ میلادی به اروپا سفر کرد و در آنجا از چاپ کتاب آگاه گردید. چون به جلفا بازگشت درصدد برآمد چاپخانه‌ای دایر نماید.
نخستین کتاب «زبور داوود» بود که در سال ۱۶۳۸ میلادی چاپ شد. یک سال و پنج ماه برای چاپ این کتاب وقت صرف شد. دومین کتاب به نام «هاراتس وارگ» در سال ۱۶۴۱ میلادی به چاپ رسید. کتاب مزبور شرح حال روحانیون ارمنی، تارک دنیاها و پندنامه است. کتاب «خورهر تاددر» سومین کتابی بود که در چاپخانه وانک در سال ۱۶۴۱ میلادی به چاپ رسید. در سال ۱۶۴۲ میلادی چهارمین کتاب به نام «ژاماگیرک آدنی» چاپ شد.
در سال ۱۸۴۴ میلادی «مانوگ هوردانانیان»، که مقیم جاوه بود، یک دستگاه ماشین چاپ با کلیه لوازم آن خریداری کرد و به زادگاهش جلفای اصفهان فرستاد. (این ماشین چاپ در حال حاضر در موزهٔ کلیسای وانک نگهداری می‌شود) این ماشین چاپ چندین سال بدون استفاده باقی‌مانده بود. در سال ۱۸۷۲ میلادی به همت خلیفه اعظم «گریکور هُوْهانِسیان» چاپخانه‌ای دایر گردید. نخستین کتاب در این چاپخانه در همان سال به چاپ رسید.
در سال ۱۷۷۰ تا ۱۷۹۰ میلادی به سبب مخالفت‌هایی که با این چاپخانه می‌شد، چاپخانه دچار حریق گردید و فقط تعدادی از حروف و قالبهای آن از آتش‌سوزی مصون ماند که اینک در موزه وانک نگهداری می‌شود.

• کتابخانه:

در زمان کوچ اجباری، ارمنیان برای آمدن به ایران از همه چیز چشم پوشی کردند اما نتوانستند از کتاب هایی که در خانه های خود داشتند، بگذرند و با تحمل زحمات و سختی های فراوان کتاب‌های زیادی را با خود به ایران و محله جلفا آوردند. کتاب ها تنها ثروت ارمنیان هستند که هیچوقت در نزد آنها، ارزش خود را از دست نمی دهند.
وجود این کتاب های ارزشمند باعث شد تا در سال ۱۸۸۴ میلادی توسط خلیفه هُوْهاننِس سورِنیان (Hovhannes Sourenyan)، کتابخانه ای در وانک دایر شود. این کتابخانه در قسمت شمالی دِیر آمِناپرگیچ مقدس و روبروی کلیسای هُوسِپ آرِماتاتسی مقدس، در کنار ساختمان موزه، ساختمان کتابخانه قرار دارد و بیش از سی هزار جلد کتاب به زبان های ارمنی، انگلیسی، فارسی و غیره در آن نگهداری می گردد. کتابخانه وانک با وجود اسناد و مدارک تاریخی موجود در بخش آرشیو، که قدمت بعضی از آنها به بیش از چهارصد سال نیز می رسد، به عنوان یکی از مهم ترین مراکز ارمنی شناسی شناخته می شود.
استفاده از کتب این کتابخانه برای مراجعین ارمنی آزاد است اما برای مراجعین غیر ارمنی تنها با ارائه ی معرفی نامه، در محل و در ساعات اداری امکان پذیر می باشد.

• موزه:

در سال های۱۹۰۵–۱۹۰۶ میلادی به کوشش «طاطاووس هونانیان»، فرزند «هاروتون هونانیان»، نویسندهٔ «کتاب تاریخ جلفای اصفهان»، اتاق‌هایی در ضلع شمالی حیاط کلیسای وانک برای نگهداری و نمایش کتاب‌ها، نسخه‌های خطی و اشیای تاریخی ساخته شدند. این اتاق‌ها تا ۱۹۳۰ میلادی به‌طور هم‌زمان به منزلهٔ موزه و کتابخانه مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
با راهنمایی سرکیس خاچاطوریان در ساختمان مزبور تغییراتی داده شد در سال ۱۹۳۰ میلادی موزه وانک نهاده شد. در انبار کلیسای وانک و سایر کلیساها و خانه‌های ارمنیان تعداد بسیاری تابلو و اشیای عتیقه و نفیس وجود داشت. آن اشیاء و آثار هنری جمع‌آوری و در سالن موزه در معرض تماشا قرار داده شد.
از جمله آثار موزه مجموعه‌ای شامل:هفتصد و ده جلد «کتاب خطی» است که نزدیک به دویست جلد آن تورات، انجیل و کتب مقدس است که به خط و زبان ارمنی بر روی پوست و کاغذ نوشته شده‌است. برخی از این کتاب‌ها دارای سرفصلهای طلاکاری شده می‌باشد. «تابلوهای گچ بری و نقاشی»، تابلوهای نقاشی موزه نیز مجموعه‌ای ارزنده از آثار هنری نقاشان اروپایی و ارمنی هستند. این تابلوها که بر روی کرباس، پوست، چرم، فلز و شیشه کشیده شده‌اند. «آثار فلزی»، مجموعه آثار فلزی این موزه مشتمل بر زیورآلات طلا و نقره، کمربند، قلاب شنل، سینی، انواع جعبهٔ صلیب، عودسوز، ظرف روغن مقدس و غیره است. «منسوجات دست بافته‌ها و رودوزی‌های سنتی»، این منسوجات را می‌توان به سه گروه الف) لباس‌های مذهبی روحانیان ارمنی؛ ب) قطعات پارچه‌ای مورد استفاده در مراسم کلیسا و ج) نمونه‌هایی از پوشاک سنتی ارمنیان جلفا تقسیم کرد. «ظروف چینی و سفالی»، «آثار چوبی»، «فرمان‌ها»، این فرمان‌ها متعلق به سده‌های هفدهم تا نوزدهم میلادی و موضوع اکثر آن‌ها دربارهٔ مهاجرت ارمنیان، دادن امتیازات تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و تجار جلفایی است. «غرفهٔ صنعت چاپ»، غرفهٔ یپرم‌خان، «غرفهٔ نسل‌کشی ارمنی‌ها»، «مسکوکات»، سکه‌های موزهٔ کلیسای وانک به سه دستهٔ الف) سکه‌های قبل از تاریخ؛ ب) سکه‌های دوران اسلامی و ج) سکه‌های دوران پادشاهی ارمنی کیلیکیه تقسیم می‌شوند که همگی آن‌ها در دههٔ ۱۹۷۰ میلادی به موزه اهدا شده‌اند. غرفهٔ اولین جمهوری ارمنستان می‌باشند.
یکی از معروفترین آثاری که در موزهٔ کلیسای وانک نگهداری می‌شود تار مویی است متعلق به دختری هیجده ساله که واهرام هاکوپیان در سال ۱۹۷۴ میلادی جمله‌ای از کتاب تورات را به زبان ارمنی با قلمی از جنس الماس بر روی آن نوشته است این اثر در سال ۱۹۷۵ به موزه اهدا شده و بازدیدکنندگان می‌توانند این جمله را با میکروسکوپی که به همین منظور در محل تعبیه شده‌است بر روی مو مشاهده نمایند.
به زودی پست مخصوص موزه کلیسا وانک تدوین و در سایت قرار داده خواهد شد.

• ساختمان اداری:

در گذشته کارهای اداری و قضایی ارمنی‌های جلفا در این مکان صورت می‌گرفت از تنظیم قباله ازدواج تا تعمیر و ثبت فوت و تولد و امور قضایی مثل شکایات و رسیدگی به ان انجام می‌شد این امر در حال حاضر ادامه دارد و ارمنی‌های جلفا برای کارهای خود به این محل رفت‌وآمد می‌کنند. برای همین در دیر آمنا پرگیچ ساختمانی ساخته می‌شود که در حال حاضر نیز برپاست و خدمتگزاران مردم در این مکان به کارهای جامعهٔ ارمنی در جلفا رسیدگی می‌کنند. البته در گذشته امور ارمنی‌های بعضی از کشورها مثل هند نیز در دیر آمناپرکیچ حل و فصل می‌شده ولی در حال حاضر فقط به امور ارمنی‌های جنوب ایران رسیدگی می‌کنند. این مکان در جنوبی‌ترین قسمت دیر واقع است و سال ساخت آن به زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار بازمی‌گردد. در قسمت شرقی دیر روبروی موزه محل اسکان اسقف یا خلیفه وقت ساخته شده‌است دو طبقه دارد که در طبقهٔ اول وسائل و مایحتاج دیر در آن نگهداری می‌شود و طبقهٔ دوم محل سکونت اسقف است.
-این بنا هنوز هم مورد استفاده ارمنی های جلفا برای مراسم های مذهبی قرار میگیرد و در روز های انجام مراسم های مذهبی کلیسا به روی غیر مسیحی ها و گردشگران بسته است .
-عکاسی با فلاش در این مکان ممنوع است.
-بازدید از موزه کلیسا را هرگز از دست ندهید.
-در نزدیکی کلیسا پارکینگ برای پارک خودرو موجود است.
-بازدید از محله جلفا و بافت محله را از دست ندهید. هنگام بازدید از کافه های معروف این محله غافل نشوید!
آدرس:
اصفهان، چهارراه حکیم نظامی، خیابان نظرشرقی، کوچه کلیسای وانک