مسجد شیخ لطف الله،یکی از تجلی گاه های عنوان «اصفهان شهر گنبد های فیروزه ای»،شاهکاری از معماری و کاشیکاری جهان اسلام است.
معماری و هنر و رنگ و نور به گونه ای هنرمندانه دست به دست هم داده اند تا زمانی که در این بنا قرار می گیری محو عظمت و زیبایی آن می شوی.در آن لحظه است که شاید بتوان سخن لوییس ای کان معمار برجسته جهان را درک کرد که می گوید:
«من فقط در عالم خیال و با جوهری از طلا و نقره می‌توانم چنین اثری را تصور کنم.»
و یا سخن پروفسور پوپ که می گوید:
«به سختی می‌توان این اثر را محصول دست بشر دانست؛کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‌شود، اندازه‌ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند داشته باشد.»
مسجد شیخ لطف‌الله به فرمان شاه عباس اول در مدت هجده سال بنا شده،معمار این مسجد استادمحمدرضا اصفهانی بوده‌است که نام او در داخل محراب زیبای مسجد در دو لوحه کوچک به این شرح ذکرشده عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی ۱۰۲۸ خطوط و کتیبه‌های داخل مسجد کار علیرضا عباسی خطاط بسیار مشهور زمان شاه عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن دوره است که نمونه خط ثلث او با خط علیرضا عباسی برابری می‌کند.
این بنا از لحاظ معماری با مساجد دیگر تفاوت هایی دارد از جمله:
• عدم وجود مناره بر فراز مسجد
زمانی که اسم مسجد به گوش ما می خورد، در ذهنمان بنایی با مناره و گنبد و محراب تداعی می شود،اما یکی از ویژگی های خاص این مسجد نداشتن مناره است.
• جهت بنا نسبت به قبله
یکی از ویژگی‌های شاخص مسجد شیخ لطف الله، چرخش ۴۵ درجه‌ای آن نسبت به محور شمال- جنوب است که اصطلاحا به آن پاشنه می گویند. اما علت این چرخش چیست؟
در معماری ایرانی- اسلامی، مساجد به گونه ای هستند که مردم به هنگام ورود به شبستان در جهت قبله قرار می گیرند اما درب ورودی مسجد شیخ لطف الله به سمت ضلع شرقی میدان باز می شود و اگر مسجد را نیز به همین جهت می‌ساختند، با مشکلاتی در جهت یابی قبله مواجه می شدند. به منظور حل این مشکل، یک راهرو در بنا ایجاد شده است که از ابتدای ورودی مسجد به سمت چپ امتداد دارد و سپس به سمت راست می‌چرخد. این به آن معناست که در ظاهر، ساختمان مسجد در شرق است و از نمای خارجی چنین برداشت می شود که دیوار آن در جهت شمال به جنوب می باشد اما در همین دیوار محرابی وجود دارد که رو به قبله است.
جالب اینجاست که در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه دیده نمی شود و گنبد کوتاه مسجد به دلیل مدور بودن، جهت یا زاویه مخالفی را نشان نمی‌دهد اما به محض ورود متوجه چرخش صحن نسبت به نمای خارجی می شویم چرا که پس از گذر از ورودی تاریک، وارد راهروی طولانی متصل به آن می شویم و سپس به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد می رسیم.
• نبود شبستان و وجود پله
همانگونه که گفتیم، این مسجد مناره ای ندارد اما تفاوت دیگر آن با مساجد دیگر عدم وجود شبستان ورودی (حیاط) می باشد و ورود به آن از طریق پله میسر است. به نظر می رسد عدم وجود شبستان یا صحن ورودی، به سبب رعایت تقارن در میدان نقش جهان باشد چرا که این مسجد دقیقا در روبه روی عمارت عالی قاپو قرار گرفته است و این مسئله سبب شده که نتوان صحن یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری قابل استفاده باشد، برای آن طراحی نمود.
نبود مناره و صحن، باعث شده تا رواقی پوشیده از کاشی کاری های زیبا و پرکار عامل ارتباط فضای مسجد به گنبد باشد.
علاوه بر ویژگی های گفته شده مسجد شیخ لطف الله از لحاظ معماری و کاشیکاری و از لحاظ زیبایی و شکوه ویژگی هایی دارد که به بیان هریک از آن ها می پردازیم:
تزیینات کاشی هفت رنگ و معرق با نقوش گیاهان بهشتی، هندسی و … به این مسجد جلوه ای خاص داده اند و استفاده از کاشی لعابی براق در کنار آجرهای مات، ترکیبی تماشایی را از دو بافت متفاوت به نمایش گذاشته است.
باستان شناسان خارجی درباره ی بزرگی و زیبایی این مسجد سخنان بسیاری گفته اند و استفاده از نور طبیعی و رنگ های زیبا را از ویژگی های چشمگیر آن می دانند.
ورودی مسجد:
درب ورودی مسجد از چوب چنار یکپارچه و به صورت دو لنگه ساخته شده است که حدود چهارصد سال عمر دارد.سردر ورودی این مسجد مقرنس کاری های کم نظیری دارد که ار نظر ظرافت جز در سردر مسجد امام، نمونه ی دیگری ندارد و قسمت های پایین تر آن دارای کاشی های هفت رنگ، با نقوشی از گل و گلدان می باشد.
راهروی ورودی:
پس از عبور از درب ورودی به فضای هشتی می رسیم که ما را به سوی راهرویی که به شبستان منتهی می شود، راهنمایی می کند. این راهروی ۲۸ متری با کاشی های هفت رنگ با رنگ غالب آبی و سبز بسیار زیبا به نظر می رسد. پس از طی کردن چند قدم، در سمت راست پنجره مشبکی به چشم می خورد که به شبستان دید دارد و به عنوان مشوقی برای ادامه ی مسیر عمل می کند.
با گذر از کنار این پنجره و قبل از رسیدن به شکستگی راهرو، دربی در سمت چپ وجود دارد که به شبستان زمستانی راه می یابد. این شبستان فضای کوچکی برای نمازگزاری در فصول سرد سال بوده و دارای سقف کوتاه و دیوارها و سقف بسیار ساده و فاقد تزیینات است.این راهرو علاوه بر اینکه مسئله ی قبله را حل می کند موجب جدا کردن تدریجی عبادت کننده از فضای شهری و آماده کردن وی برای ورود به شبستان نیز می شود.
دیوار و سقف مسجد:
بنای مسجد شیخ لطف الله بر یک چهار ضلعی استوار می باشد که در ادامه در قسمت های بالاتر به هشت ضلعی تبدیل می گردد و در نهایت به صورت یک دایره به ساقه ی گنبد متصل می شود. اینگونه تبدیل پلان مربع به گنبد دایره ای شکل، برگرفته از معماری ساسانی است که در این بنا خودنمایی می کند.
چهارطاق نمای فیروزه ای در وسط و چهار طاق نمای گوشه ای بنای مسجد را به هشت بخش تقسیم کرده اند و طاق نمای جنوبی محراب مسجد را در آغوش خود دارد.
سنگینی و فشار گنبد مسجد باعث شده تا دیوارهایی مستحکم و قطور برای آن در نظر گرفته شوند که تحمل و استواری لازم را داشته باشند. در قسمت پنجره ها قطر این دیوار یک متر و هفتاد سانتیمتر است و در قسمت های اصلی به بیش از دو متر هم می رسد. شبستان به شکل یک مربع ساخته شده که طول هر ضلع آن برابر با ۱۹متر می باشد. کاشی کاری دیوارهای داخلی از پایین با کاشی هفت رنگ می باشد که در قسمت های بالا به کاشی معرق می رسد. چهار دیوار گوشه ای و گنبد با کاشی معرق و ازاره و قوس های وسط هر دیوار با کاشی هفت رنگ، پوشیده شده اند.
محراب:
از محراب این مسجد به عنوان یک شاهکار در معماری مساجد یاد می شود چرا که کاشی کاری‌های معرق و مقرنس های بسیار ظریفی، آن را زینت داده اند. محراب از یک تاق دندانه‌دار تشکیل شده است و بر فراز آن نقوش ظریف اسلیمی به چشم می خورد. این تاق از داخل دارای مقرنس‌های صدفی شکل می باشد که به نقوش گیاهی زیبایی منتهی می شود. رنگ تمیز و صاف و استفاده از ترکیبات و خطوط هماهنگ از ویژگی های بارز محراب است که بر گیرایی این قسمت از بنا می افزاید.
به منظور تامین روشنایی محراب و کمک به روشنایی عمومی مسجد در بالای درب ورودی از راهرو به شبستان یک منفذ تعبیه شده است تا زیبایی فضا را دوچندان کند.
گنبد:
گنبد مسجد شیخ لطف الله مدورترین گنبد جهان است که به صورت دو پوسته ی پیوسته ساخته شده و دارای دهانه ای ۱۲ متری می باشد. ارتفاع راس این گنبد حدود ۳۲ متر از سطح زمین است که با توجه به مساجد دیگر کمی کوتاه به نظر می رسد. بلندی گنبد تا اندازه ای است که در کنار میدان خودنمایی کند و تسلط خود را بر فضا نشان دهد. در معماری ایرانی به این نوع گنبد ها که نسبت ارتفاع به دهانه آنها کم است، گنبد خفته می گویند که اجرای آن با توجه به مصالح آن زمان، کاری دشوار به نظر می رسد.
در نقطه ی برآمدگی بزرگ گنبد، خمیدگی آن به یکباره به سمت داخل متمایل شده و راس گنبد را شکل داده است. بر روی زمینه نخودی رنگ آن، خطوط اسلیمی باشکوهی دیده می شود که هماهنگی در نقش و طرح و رنگ را به زیباترین شکل به نمایش گذاشته اند. در حالی که بیشتر گنبدهایی که با کاشی پوشیده شده اند به رنگ آبی و فیروزه ای هستند، در تزیینات این گنبد از رنگ آبی سیر استفاده شده است. داخل و خارج این گنبد منحصر به فرد که از آن به عنوان یکی از زیباترین گنبدهای جهان یاد می شود، پوشیده از کاشی های معرق می باشد . تعدادی از کاشی کاری های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن مزین به خط علیرضا تبریزی عباسی است و بسیار زیبا جلوه می کند.
این گنبد روى چندین تاق بلند کنگره دار (دندانه دار) قرار دارد و بر فراز آن دایره‌اى به چشم می خورد که دارای منافذی می باشد. این منافذ با تزیینات فلزى آراسته شده و ۱۶ پنجره مشبک را به وجود آورده اند. این پنجره ها دارای یک جفت شبکه می باشند که یکی را در داخل و دیگری را در خارج کار گذاشته اند. هر یک از این شبکه ها دارای نقش های اسلیمی برجسته ای هستند که در آنها فضاهای پر و خالی متناسب می باشد. این دو شبکه از هم ۷۰/۱ سانتی متر فاصله دارند و باعث می شوند که نور، طی دو مرحله شکسته شود و نوعی نورپردازی غیر مستقیم به وجود بیاید.
پنجره های مشبک علاوه بر تامین روشنایی و تهویه ی بنا، نقش مهمی را در ایجاد یک فضای روحانی در مسجد ایفا می کنند. در تمام طول روز قسمتی از تابش خورشید از طریق پنجره ها وارد فضای داخلی شبستان می شود و نور مورد نیاز را تامین می کند. لازم به ذکر است که معمار، می‌توانست روزنه های بیشتری را برای تامین نور تعبیه کند اما به همین مقدار اکتفا کرده تا همین میزان نور مهار شده بر کاشی ها بتابد و توجه همگان را به زیبایی آنها جلب کند.
یکی از نکات جالب این گنبد تغییر رنگ آن در طول روز است و به هنگام صبح به رنگ خاکی، در ظهر به رنگ صورتی و در زمان غروب به رنگ خاکستری دیده می شود.
اگر ارتفاع زیر گنبد بیش از حالت کنونی آن بود، نرسیدن نور به کاشی معرق سقف گنبد باعث می شد که این مسجد زیبایی خود را از دست بدهد.۳۲ نقش لوزی شکل در گنبد به چشم می خورد و هر چه به مرکز گنبد نزدیک می شویم اندازه ی آنها کوچکتر می گردد و باعث می شود گنبد، مرتفع تر به نظر برسد.
در واقع می توان گفت که ۴ دیوار به ۸ ضلع، ۸ به ۱۶ پنجره و ۱۶ تبدیل به ۳۲ نگاره شده و بازی خوبی را با اعداد به راه انداخته است. -توصیه می شود به هنگام غروب و یا طلوع آفتاب از این مکان بازدید کنید تا زیبایی های این بنا بیشتر جلوه کند.
Share it