مدرسه چهارباغ

مدرسه‌ی چهارباغ اصفهان؛ تجلی معماری و هنر ایرانی
این مدرسه که در گذشته آن را مدرسه‌ی سلطانی و مدرسه‌ی مادر شاه نیز می‌نامیدند، در زمان سلطنت شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه حکومت صفوی ساخته شده است.

ساخت این بنا در سال ۱۱۱۶ هجری قمری آغاز شده و در سال ۱۱۲۶ هجری قمری به پایان رسیده است. این بنا در واقع آخرین بنای باشکوه ساخته شده در عصر صفوی است که برای تدریس علوم دینی به طلاب ساخته شده است.‍‍

درختان کهنسال چنار و جوی آبی که در میان آن جریان دارد، جلوه‌ی بی‌نظیری به زیبایی‌های معماری و کاشی‌کاری‌های دیدنی این بنا داده است.از بخش‌های دیدنی این مدرسه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
معماری و کاشی‌کاری های زیبای گنبد مدرسه
درب مجللی که با طلا و نقره تزیین شده است
محراب باشکوه
منبر مرمرین
حجره‌ی مخصوص شاه سلطان حسین
کاشی‌کاری‌های منحصربه‌فرد مدخل مدرسه
خطوط نستعلیق کتیبه‌ها و پنجره‌های چوبی مشبک
این بنای باشکوه و دیدنی در ضلع شرقی خیابان چهارباغ اصفهان قرار دارد. این مدرسه را می‌توان آخرین بنای مهم و عظیمی دانست که در دوران صفویان در اصفهان ساخته شده است.

هیچ یک از آثار تاریخی موجود در شهر اصفهان به اندازه‌ی مدرسه‌ی چهارباغ، توجه گردشگران و جهانگردان خارجی را به خود جلب نمی‌کند. این بنا را می‌توان کلکسیون کاشی‌کاری ایرانی نامید.

این مطلب را خاطرات و سفرنامه‌های این گردشگران خارجی تایید می‌کند. بسیاری از آنها این بنا را در نوشته‌ها و سفرنامه‌هایشان با کلماتی چون سحرآمیز، جذاب و دلپذیر توصیف کرده‌اند.

از میان این گردشگران، اوژن فلاندن، دیولافوا و کنت دوگوبینو را می‌توان نام برد که مدرسه‌ی چهارباغ را شاهکار مسلم معماری دوره‌ی صفوی توصیف کرده‌اند.

مدرسه‌ی چهار باغ از لحاظ کاشی‌کاری دارای اهمیت ویه‌ای است و انواع مختلف این فن را مانند کاشی هفت رنگ، معرق، گره چینی، پیلی و معقلی را در خود جای داده و در حقیقت موزه‌ی کاشی‌کاری اصفهان به شمار می‌رود.دلایل نام‌گذاری
این مدرسه را مدرسه‌ی سلطان می‌نامند چرا که در زمان شاه سلطان حسین ساخته شده است. از آنجایی که این مدرسه در خیابان چهارباغ قرار دارد به آن مدرسه‌ی چهارباغ می‌گویند و چون مادر شاه سلطان حسین چند کاروانسرا و بازار و نهاد اقتصادی را وقف این مدرسه کرده است، گاه این مدرسه را با نام مدرسه‌ی مادر شاه می‌خوانند.

مدرسه‌ی چهارباغ، چهار ایوان دارد. نمای خارجی عمارت شامل یک سردر بلند و باشکوه و هفده طاق نمای دو طبقه‌ی آجری در اطراف آن است. کاشی‌های ریز و ظریف، مقرنس‌های پر نقش و نگار و خطوط مختلف، سر در ساختمان و ورودی بنا را به زیبایی هر چه تمام‌تر زینت داده‌اند.

کتیبه‌ی سردر به خط نستعلیق سفید و روی زمینه‌ی کاشی لاجوردی نگاشته شده و تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری بر آن حک شده است. این کتیبه را عبدالرحیم جزایری کتابت نموده است.

دو دهانه‌ی سردر با کاشی‌های فیروزه‌ای تزئین شده و بر روی دو پایه سنگ مرمری، گلدانی به شکل بسیار زیبا قرار گرفته است. در طرفین سر در دو سکوی مرمری بسیار نفیس و عالی وجود دارد.

در اصلی مدرسه که با طلا و نقره تزئین شده، نمونه‌ی بارز هنر زرگری و قلم‌زنی است که در دوران صفویه به نهایت تعالی و تکامل خود رسیده است.

بر دو لنگه چپ و راست این در به خط نستعلیق بسیار زیبا و به صورت برجسته، اشعاری نوشته شده است. خطاط این اشعار، محمد صالح اصفهانی خوشنویس برجسته‌ی عصر صفوی است.

قسمت داخلی مدرسه شامل هشتی، ورودی، حیاط داخلی، گنبد، مناره و اتاق‌ها است. زیباترین قسمت مدرسه از نظر کاشی‌کاری، هشتی ورودی آن است.

ایوان‌ها و حجره‌های صحن چهار ایوان مدرسه رو به باغی پر درخت قرار گرفته‌اند که جویباری از میان آن می‌گذرد. این نهر فرشادی نام دارد. (در اصفهان این گونه نهرها را مادی می‌گویند.)

مادی فرشادی، شعبه‌ای از زاینده‌رود است. صحن مدرسه‌ی چهارباغ، نمونه‌ی کامل یک معماری درون‌گرا و بومی به شمار می‌رود.

حجره‌هایی که در دو طبقه و در فواصل ایوان‌های مدرسه ساخته شده‌اند به سکونت طلاب علوم دینی اختصاص داشته است. اکثر این حجره‌ها دارای نقشه‌ی یکسانی هستند که از یک اتاق نشیمن در جلو و قسمتی به صورت صندوقخانه در عقب و قسمتی به نام بالاخانه تشکیل می‌شود. در جلوی این حجره‌ها ایوان زیبایی قرار دارد.

در بخش شمالی مدرسه، ایوان شمالی با دهانه‌ا‌ی نسبتا عریض و ارتفاع زیاد قرار دارد که در جبهه‌ی مقابل آن، گنبد و مناره‌های ایوان جنوبی دیده می‌شود. کتیبه فوقانی داخل گنبد به خط عبدالرحیم جزایری خوش‌نویس عصر صفویه است.

تمامی سطوح داخلی بنا به قطعات کوچکی تقسیم می‌شود که با کاشی تزئین شده است. منبر دوازده پله مدرسه که یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده از بهترین نمونه‌های هنر حجاری و سنگ‌تراشی آن روزگار است. در کنار این منبر، محراب نفیس و بسیار زیبای مدرسه قرار دارد که کتیبه‌ی بالای محراب و منبر نیز به خط عبدالرحیم جزایری است.

اشعاری که در اطراف سرسرای مدرسه به خط نستعلیق بسیار زیبا به رنگ سفید بر زمینه‌ی کاشی خشت لاجوردی نوشته شده به خط محمد صالح اصفهانی و مورخ به سال ۱۱۱۹ هجری است.

کتیبه‌ی افقی داخل گنبد نیز به خط عبدالرحیم جزایری و تاریخ ۱۱۲۱ هجری است.

شبستان مسقف مدرسه‌ی چهارباغ که در ضلع شرقی مدرسه واقع شده با درب منبت‌کاری بسیار نفیسی به محوطه‌ی زیر گنبد وصل می‌شود. در این شبستان، سه محراب وجود دارد که کتیبه‌های اطراف آنها را محمد مۆمن الحسینی به سال ۱۱۱۸ هجری کتابت کرده است.

سنگاب‌ها:

سنگاب ظرف سنگی بزرگی است که در گذشته آن را از آب پر می‌کردند و برای وضوگرفتن یا آشامیدن از آن استفاده می‌کردند. محل نصب سنگاب معمولا در حیاط مسجد یا امامزاده بوده ‌است ولی بر حسب نیاز در سایر مکانهای عمومی هم از آن استفاده می‌کرده‌اند.

دو سنگاب در داخل مدرسه‌ی چهارباغ وجود دارد؛ یکی در سرسرای ورودی و دیگری در صحن مدرسه.

اولی، سنگاب سرسرای ورودی از جنس سنگ پارسی است و بر روی آن کتیبه‌ی صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث برجسته در لوحه‌های کوچکی کنده‌کاری شده ‌است. همچنین بر طبق کتیبه، سنگاب در ماه شعبان سال ۱۱۱۰ (قمری) توسط سنگ‌تراشی به نام «محمد طاهر» ساخته ‌شده ‌است. در وسط دو لوح آخر، عبارات زیر به خط نستعلیق دیده می‌شود:

کتیبه اقل الطلبه محمد مهدی الحسینی عفی عنه

در شهر شعبان‌المعظم سنه ۱۱۱۰ به اتمام رسید عمل کمترین محمد طاهر

دومین سنگاب موجود در صحن مدرسه، روبروی ایوان جنوبی قرارگرفته و آن هم از جنس سنگ پارسی است. کتیبه‌ی این سنگاب به شرح زیر است:

وفق حضرت امام حسین صلوات الله و سلامه علیه نمود این سنگاب را

حاجی ابوالحسن اردکانی فی شوال المکرم سنه تسعین و الف

بر طبق کتیبه، سنگاب را در سال ۱۰۹۰ (قمری) ساخته‌اند. از آن جایی که سال ساخت مدرسه‌ی چهارباغ بین سال‌های ۱۱۱۶ (قمری) و ۱۱۲۶ (قمری) و در زمان حکومت سلطان حسین صفوی است، چنین استنباط می‌شود که سنگاب قبل از ساختمان مدرسه در جای دیگری قرارداشته و بعدا به صحن مدرسه انتقال داده‌ شده‌ است.

این سنگاب‌ها شاهکار هنر سنگ‌تراشی و خوشنویسی محسوب می‌شوند.

در شمال مدرسه‌ی چهارباغ بازارچه‌ای زیبا و مرتفع وجود دارد که در عصر صفویه، بازارچه‌ی بلند و بازارچه‌ی شاهی نیز نامیده می‌شد. این بازارچه، نممدرسه‌ی چهارباغ دارای کتابخانه‌ی کم‌نظیر و با ارزشی بوده که در حمله‌ی افغان‌ها نابود شده است. این کتابخانه با کتب بسیار نفیس و کمیاب، در اختیار طلاب علوم دینی و سایر پژوهشگران و محققین آن روزگار قرار داشته است.

مدرسه‌ی چهارباغ موقوفات زیادی نیز داشته است که شامل باغ‌ها، مزارع، روستاها، املاک، دکان‌ها، کاروانسراها و سایر مستغلات بوده که چگونگی آنها با حمله افغانها نامعلوم مانده است.

کاروانسرای مادر شاه که مجلل‌ترین اقامتگاه مسافرین سه سده پیش بوده، موقوفه‌ و متصل به ساختمان‌های مدرسه‌ی چهارباغ، در ضلع شرقی آن است، هم اکنون تبدیل به مهمانسرایی به نام مهمانسرای عباسی شده واز لحاظ سبک معماری، بی‌نظیر و منحصربه‌فرد است. دیگر موقوفه‌ی متصل به این بنا، بازار هنر است.

به طور کلی مدرسه‌ی چهارباغ که به قول بسیاری از محققین هم مدرسه و هم مسجد بوده، با ۸۵۰۰ متر مربع مساحت از آثار مهم و باارزش عصر صفوی است.

مدرسه‌ی چهارباغ اصفهان که پس از پیروزی انقلاب اسلامی «مدرسه‌ی علمیه امام صادق (ع)» نامگذاری شد در حال حاضر به آموزش طلاب علوم دینی و حجره های آن نیز همانند عصر صفویه به اقامت طلاب اختصاص دارد.ونه‌ی ارزنده‌ای از بازارهای عصر صفوی است. در شرق مدرسه‌ی چهارباغ، کاروانسرای مادر شاه واقع شده که مهمانسرای عباسی امروز است.